Mỗi độ xuân về, những người Việt nhất là người miền nam không thể thiếu hoa mai vàng, Mai vàng ngày Tết tượng trưng cho sự giàu sang, phú quí. Trong thiên nhiên, cây mai tự rụng lá vào mùa đông và ra hoa vào mùa xuân ( mai tứ quí thì hoa nở quanh năm)
Mầu vàng của hoa có quang phổ rất mạnh nên gây tác dụng mãnh liệt vào thị giác. Nhìn mai vàng, chúng ta tự nhiên thấy lòng mình ấm lại đó. Vậy hôm nay chúng ta cùng tản mạn về mai vàng đón Tết nhé.
Nếu ở Miền Bắc hoa đào là tượng trưng cho ngày Tết thì tại Miền Nam hoa Mai tượng trưng cho ngày Tết ở Miền Nam.
o O o
TTVNHTD Radio
Tết đến từ vùng Ngũ Quảng trở vào miền Nam không nhà nào không có một cành mai, hoa mai giữ được lâu ngày làm cửa nhà thêm vẻ ấm cúng. Ở Miền Nam vì không có lọai mai có hương thơm nên thường chỉ chơi Mai vàng lọai không có hương thơm.
Mai vàng đẹp nước ta thuộc các thứ giống lòai Ochna integerrima Lour. mọc hoang rừng còi từ Quảng trị vào Nam tuy rằng tài liệu thực vật lại cho biết là lòai này có thứ giống hoa trắng.
Các thứ giống miền Trung hay miền Nam Việt Nam thì luôn luôn có lá xanh, phải lẫy ( lặt ) hết lá vài tuần trước Tết ( có khi phải xông thêm khói , nay có thể dùng các chất điều hòa sinh trưởng như Gibberellins..?) hoa mới nở đúng vào dịp Tết được . Nhưng chắc cũng có nhiều thứ giống mai vàng rụng lá vào dịp giêng hai , đầu mùa khô khích lệ cây đâm bông như vài thứ giống cây cao su – hevea cây nghĩ ngơi , rụng lá đúng vào dịp Tết, khỏi mất công khiển ( forcing ) hoa, có khi phiền phức .
Qua ảnh chụp, thấy ở nhà thờ Đức Mẹ La Vang Quảng Tri tại hang đá Đức Mẹ có một cây mai vàng bông nở sum suê trông rất mãn nhãn. Nghe nói ở Việt nam thì tại vùng Phan Rang khắc khổ ít mưa khô ráo có nhiều rừng mai hơn cả. Để có những cành mai đẹp, dáng độc đáo, người bán ở Phan Rang phải lên núi tìm kiếm từ đầu tháng chạp rồi đem ra khu chợ mai bày bán, khác với mai trồng trong các nhà vườn, mai núi có vẻ đẹp tự nhiên, dân dã. Dáng mai cũng rất đặc biệt vì phải chen mình với những loài cây khác trong thiên nhiên khắc nghiệt. Để giử được những nhánh mai tươi thắm, chúng được ngâm dọc theo bờ song, tạo nên vẻ đẹp rất thơ mộng.
Bên cạnh mai núi, những bong mai trồng rất được ưa chuộng nhờ vẻ đẹp kiêu sa.
Vào cuối thập niên 1970 và đầu thập niên 1980, chưa có phong trào chơi mai vàng vào ngày Tết, nên nhiều người Việt ở Ca Li đã đem bán Tết những cành hoa chuông vàng để thay thế cành mai . Tên của hoa này nghe nói là hoa Forsythia.
Đây là một vài thứ giống của tông chi thực vật Forsythia, một nhóm cây lùm bụi hay thân leo ở Mỹ rụng lá mùa đông và đến khoảng tháng hai tháng tư dương lịch các cành không lá đâm hoa .
Hoa Forsythia có tên chữ nho là Liên Kiều, nhưng vì hình dáng của hoa giống như những chiếc chuông nhò nên người mình bèn gọi là “hoa chuông vàng” cũng đúng.
Các cành hoa Forsythia cũng giống như lòai mai nếu lặt lá vào mùa lạnh của khí hậu Hoa Kỳ sẽ đâm ra hoa mà danh từ thực vật gọi là khiển ép – forcing .
Đây là những lòai hoa vàng đũ sắc độ mà người Việt vì nhớ đến hoa mai quê hương bèn tạm dùng chúng thay thế đề chưng Tết, chứ màu vàng không tươi thắm như mai vàng nước ta. Tóm lại, lòai hoa Forsythia tuy có sắc vàng, ngó đại thể thì giống cây mai vàng VN, chưng tạm để đỡ nhớ nhà, chứ không thể nào thay thế cây mai vàng được.
Nhân nói đến Mai, thì trong tiếng Việt, nhiều lòai thảo mộc cũng mang tên Mai nhưng không phải là cây Hoa Mai thực sự. ở Sàigon Chợ Lớn có địa danh là Chùa Cây Mai vì cây này lớn lắm nên mới thành địa danh. Vậy cây Mai này có phải là cây Mai vàng ngày Tết không? Ngòai ra còn bao nhiêu cây có tên Mai, Chúng ta cùng tìm hiểu nhé
Các cụ ta xưa thấy hoa gì đẹp to hay nhỏ, dáng hoa hồng đều gọi là mai. Chúng không phải là lọai Mai Tết mà lại thuộc những lòai, những họ thực vật xa lắc xa lơ.
_ Thứ nhứt là Cây Mai ở Chùa Cây Mai là cây Bạch Mai , hoa nở trắng cây, tứclà một đại thụ trong Nam nổi tiếng vì Pháp đã triệt hạ cây này ở chùa Cây Mai vùng Sài Gòn vào thời kỳ xâm chiếm miền Nam ,thế kỹ thứ 19. Đó là cây Mai mù u, lòai Ochrocarpus siamensis var.odoratissimus Pierre, thuộc họ Bứa Guttiferae, không phải họ Mai vàng Ochnaceae .
_ Thứ hai là ngay cả đến cây Mù U có hoa trắng và trái tròn tiết ra nhựa mùi hăng hắc bôi ghẻ rất hay được có cái tên là Cây Thủy Mai (gọi là Thủy Mai vì thích mọc quanh bờ nước).
_ Thứ ba là cũng nên nhắc đến cây Mai Chiếu Thủy (Phạm Hòang Hộ ghi là Mai Chấn thủy) với tên thực vật là Wrightia religiosa.
_ Ngoài ra, tên Mai còn nhận thấy trong loài hoa hồng (rose) với cái tên Mai Khôi ( hoặc là Môi Khôi, hay Mân Côi như trong tràng hạt rosary của tín đồ Công giáo).
_ Thú vị nhất là nói về chữ Mai trong bài ca dao Trấn thủ lưu đồn nói về hòan cảnh cực khổ của những người lính thú ở miền thượng du Bắc Việt: Miệng ăn măng trúc măng mai, Những tre cùng nứa lấy ai bạn cùng.
Măng Mai là lọai măng gì? Kỳ thực phải nói là Măng Mạy! theo tiếng Thổ Tày nhưng người Việt đọc thành Măng Mai.
_ Còn cây Mai tả nhiều ở miền Bắc là mai đào hay mai mơ (apricot ) thuộc họ hoa hồng Rosaceae . Các mai đào, mai mơ thường chỉ có một nhụy cái , về sau chỉ cho một trái như trái đào , trái mơ. Mai mơ được dân Nhật lựa chọn nhiều làm cây hoa cảnh và uốn éo thân làm kiểng bonsai rất đẹp . Ngày xưa, Ứng Trai Nguyễn Trải đã từng tả những thân mai già cỗi đẹp lão, như trong câu “lão mai năng chăm sóc, màu vóc dáng thời gian ” nần, gân guốc như ở loài mơ Nhật làm hoa cảnh- japanese flowering,. chúng tôi nghĩ rằng đó là những mai mơ apricot thân u nần gân guốc như lọai Mơ Nhật làm hoa cảnh – Japanese flowering apricots . Và chắc đó cũng là loại mai mà thi sĩ Chu Mạnh Trinh tả ở chùa Hương tích : ” thỏ thẻ rừng mai, chim cúng trái “, vì đã có người miền Bắc mô tả nhiều lọai trái mơ ( mai ) chua ngọt khác nhau ở vùng này làm kẹo ô mai mơ rất ngon và cũng có thể làm ô mai muối ( ume ) rất thịnh hành ở Nhật và đang phổ biến ở Hạ uy Di – Hawaii .
Ở miền Bắc có hai lọai trái mơ vàng là Prunus armenica L. là trái mơ bán đầy chợ Hà nội mỗi năm hoa nở thơm ngàt, nhưng ít khi là hoa vàng . Hoa vàng trái mơ vàng tên khoa học lòai là Prunus mume L ., quốc tế gọi là mơ Nhật – japanese apricot , trái đầy lông , thịt dính vào hột tròn , rất cứng, trồng khá nhiều ở Hòa Bình ,Cao Bằng , Lạng Sơn.
Cali vào dịp Tết người Việt bắt đầu đem bầy bán những chậu mai vàng giống y hệt như giống Ochnaceae ở VN.
Sau hơn 10 năm quen thuộc với cỏ cây hoa lá Ca Li, giữa thập niên 1980, vài người Việt đã bắt đầu đem bày bán các chậu mai vàng .
Trước tiên là lòai mai vàng xinh đẹp của Mỹ tên khoa học là Ochna pulcra , cây cao 5m , mọc rộng 3m , mọc chậm, hoa màu vàng chanh lợt, ở Hoa Kỳ nở vào mùa thu, hoa đầy cây dày dặc thơm ngát ( có lẽ ít thấy ở các giống mai vàng Việt Nam ), rất thích hợp ở những gia viên tương đối nhỏ bé ở Hoa Kỳ . Cây rụng lá một thời gian ngắn vào cuối đông . Vào mùa xuân ở Mỹ, lộc đâm ra đầu tiên màu tím, rồi đỏ dần sau đó lá mới xanh . Vào thu, lá đổi màu rất lạ, trước khi lá rụng . Lá răng cưa nhỏ mịn và láng bóng . Cây thích nhiều ánh nắng và chịu đựng được lạnh.
Có bao nhiêu lọai Mai vàng Ochna đã được định danh trên thế giới? còn nghe nói đến mai tứ quí? Vậy nên hiểu Tứ Quí làm sao?
Có trên 80 lòai Mai Ochna trên thế giới!
Ở Mỹ bắt đầu bày bán vài lòai mai khác trồng chậu, gọi là mai tứ qúi. [Không hiểu tại sao lại có tên là tứ qúi , vì ba tháng nở hoa một lần hay là tại vì hoa trái tồn tại lâu dài, xuân hạ thu đông , nở đầu hạ , cuối xuân ( vào dịp Tết )cánh hoa vàng, sau đó cánh rơi rụng thì lá đài màu đỏ chói. mọc lên ở tâm đỏ 5 hay nhiều trái nhỏ màu xanh , rồi chuyễn qua màu đen đậm láng bóng. Hay cũng tại mai vàng này luôn luôn có lá xanh – evergreen , không rụng lá mùa đông ?]
Hai lọai mai hiện có ở Mỹ là:
_ Lòai thứ nhất nhiều hoa , nhưng tương đối nhỏ tên khoa học là Ochna multiflora hay Ochna serrulata , tên chung là bụi mắt chim – bird’s eyes bush. ở giai đoan trái chín đen láng bóng , con trẻ Mỹ xem tựa mắt và tai chuột, kiểu Mickey Mouse của phim Disney.
_ Lòai tứ quí thứ hai là Ochna kirkii hay mai trái đen huyền, nguồn gốc ở Hawaii , nhưng mùa Tết người Việt bán hoa mai vàng này lại gọi là mai nguồn gốc Phi Luật Tân, cho có vẽ Á đông , gần Việt Nam hơn chăng ? Vì lá mọc luân phiên (nên gọi là tứ quí ?) đầy lông . Tuy nói là mai Ochna ở Mỹ, nhưng nhiều người nói kỳ thực nguồn gốc chúng ở các xứ Nam Phi Châu đã di thực ở Mỷ lâu ngày thôi.
Theo ông Tôn Thất Trình thì Mai vàng Ochna Mỹ , mai vàng Ochna Tứ Qúi Hạ Uy Di cũng không sánh nổi mai vàng Việt Nam, tuy nhiên để cầu tiến, ông khuyến khích những người chơi hoa Mai ở Mỹ nên triễn lãm bonsai mai vàng Việt Nam ở Mỹ và cải thiện thêm lòai hoa độc đáo nước nhà.
Ông Trình còn nhận định là :Nghề chơi hoa mai vàng Ochna Việt Nam đã độc đáo nhất thế giới rồi, nhưng kể ra cũng nên cải thiện thêm một vài phương diện , như lai tuyễn chọn khoa học hoa thơm ngát hơn nữa, lâu tàn hơn nữa ( hay tìm cách dùng hóa chất không độc làm lâu tàn cành hoa mai vàng như ở những hoa cắt cành khác ) , nghiên cứu thêm về sự khiển ép – forcing hoa bằng các chất điều hòa tăng trưởng ( gibberellin chẳng hạn ) ngòai cách lẫy lá, xông khói, mùa nào cũng nở được cho đúng là tứ qúi hơn nữa, hầu bán cành hoa vào những mùa lễ lạc khác ngòai Tết Nguyên đán . Lựa chọn lòai lai cho nhiều ngù mai vàng làm bó hoa cắt cành , hay cây nhiều cành nhiều hoa hơn , cải thiện cách bón phân ,tưới tiêu, trị bệnh, sâu bọ hay lựa giống kháng … hạ giá thành bán rẽ hơn cho dân gian giới bình dân thưởng thức .
Còn ai chuyên về Công nghệ di truyền , nếu rảnh rỗi xin đưa những gen cần thiết tuyễn chọn thành hoa mai xanh dương – blue như Nhật đã làm hoa hồng xanh dương với genes bệnh mật xanh dương của vua Henry VIII và của hoa Dạ Yên Thảo – Petunia . Hiện nay chỉ có mai Ochna xanh lục- green, ngòai các mai Ochna trắng, đỏ, đen huyền ( trái ) mà thôi .
Nghề chơi quả lắm công phu. Nhưng chúng ta nói ba điều bốn chuyện về những hoa mai vàng đã chiếm hết giờ rồi. xin thân ái chúc quí vị thính giả một mùa xuân tươi vui như những đóa hoa mai vàng 5 cánh tượng trưng cho Ngũ Phúc Lâm Môn.
Nam Anh sưu tầm trên mạng và tài liệu BS Lê Văn Lân
