Với hơn 7 triệu lượt khách tham quan hàng năm, lâu đài Versailles là một trong những quần thể xây dựng thuộc vào hàng lớn nhất châu Âu. Kết hợp lối kiến trúc cổ điển hài hoà với những đường nét chấm phá nghệ thuật baroque, cung điện Versailles từng được tổ chức UNESCO đưa vào danh sách Di sản Văn hóa Thế giới vào năm 1979. Điều đó có thể giải thích vì sao đang có một cuộc tranh luận khá sôi nổi tại Pháp về dự án biến đổi một phần trong quần thể kiến trúc lâu đài Versailles thành khách sạn năm sao.
Từ đây cho tới hạn chót là ngày 14 tháng 9 năm 2015, các tập đoàn khách sạn quốc tế phải nộp hồ sơ đấu thầu cho Cơ quan Quốc gia quản lý lâu đài Versailles. Đây là một dự án có tầm cỡ đặc biệt, vì tập đoàn khách sạn trúng thầu sẽ phải đầu tư khoảng 7 triệu euro để trùng tu một quần thể nhỏ gồm ba dinh thự, nằm trong khuôn viên của cung điện Versailles.
Thời xưa, ba dinh thự này (Pavillon du Grand Contrôle, Hôtel du Petit Contrôle và Pavillon des Premières Cent Marches) gồm một phần là văn phòng làm việc của các quản đốc hành chính, toà đại sảnh ở dinh thự lớn nhất (Grand Contrôle) là phòng nghỉ dành cho các vị khách mời thường là quan thần triều đình hay là quan chức ngoại giao khi họ đến Versailles để xin yết kiến nhà vua.
Cả ba dinh thự này tọa lạc trong khuôn viên ở phía đông nam của quần thể Versailles. Các cửa sổ nhìn ra khu vườn thượng uyển, nơi có đặt hàng trăm chậu cây cam trồng để làm kiểng. Một khi được trùng tu phục hồi, thì ba dinh thự này sẽ được gọi là “Khách sạn của Vườn cam” (Hôtel de l’Orangerie).
Cơ quan Quốc gia điều hành lâu đài Versailles đồng ý chuyển nhượng quyền khai thác ba dinh thự này cho một tập đoàn khách sạn tư nhân trong vòng 60 năm, với điều kiện là phải dựa vào lối kiến trúc sẵn có và nhất là phải tôn trọng mọi quy định nghiêm ngặt của toàn bộ quần thể xây dựng, và như vậy hẳn chắc là không có chuyện xây phòng xông hơi hay hồ tắm ở ngoài trời, bằng không lâu đài Versailles sẽ mất danh hiệu Di sản Văn hóa Thế giới dễ như chơi.
Cho dù diện tích rất nhỏ, chưa tới 5% quần thể kiến trúc Versailles, nhưng sự kiện một cơ quan nhà nước đem một phần của Versailles, ra đấu thầu để biến thành một dịch vụ thương mại cho thấy được một điều khá nhức nhối : chính phủ Pháp không còn đủ ngân sách để trang trải cho các chi phí bảo tồn các di sản văn hóa. Chính quyền thành phố Versailles cũng không thể nào tăng thêm thuế đánh trên đầu dân cư địa phương, bởi vì làm như vậy, thì trong các cuộc bầu cử sắp tới, các cử tri này sẽ bỏ phiếu cho phe cam kết không tăng thuế.
Với hơn 7 triệu lượt du khách tham quan Versailles hàng năm, trong đó có một nửa (3 triệu rưỡi) mua vé vào thăm Phòng Gương ở bên trong cung điện, nhưng doanh thu vẫn không đủ để chi trả cho toàn bộ chi phí vận hành cũng như sửa sang lâu đài này, vậy thì lấy tiền ở đâu ra để bảo tồn công trình. Trước bài toán nan giải ấy, Cơ quan điều hành Versailles dường như chỉ tập trung vào quần thể chính gồm Phòng Gương đại sảnh, Nhà Nguyện, hai cung điện Grand Trianon và Petit Trianon, trong khi các dinh thự nhỏ ở xung quanh thì lại muốn nhờ đến sự hợp tác của các tập đoàn tư nhân. Tuy nhiên, hiện có rất nhiều ý kiến bênh và chống một dự án như vậy.
Theo lời ông Jean-Michel Raingeard, chủ tịch liên đoàn các tổ chức Bảo tồn Di sản quốc gia (FFSAM), dự án tái tạo một phần quần thể Versailles gây tranh cãi có lẽ là vì nhà nước muốn nhượng quyền khai thác cho một công ty tư nhân qua một hợp đồng cho thuê dài hạn, trong khi đa số dân Pháp vẫn quan niệm rằng một công trình xếp vào hàng di sản quốc gia cần có sự giám sát chặt chẽ từ phía nhà nước, chứ không nên để cho một công ty tư nhân độc quyền khai thác. Dự án tái tạo một phần Versailles làm cho ông liên tưởng đến kế hoạch khai thác dinh thự Hôtel de la Marine nằm ngay trên quảng trường Concorde, sát bên toà lãnh sự Mỹ ở Paris, nằm trên đường Florentin.
Dinh thự Hôtel de la Marine trước đây Bộ Tổng Tham mưu của Hải quân Pháp, và kể từ đầu năm 2015, bộ này sẽ dời cơ sở hoạt động về một nơi khác. Lúc đầu, nhà nước Pháp lên kế hoạch giao cho một tập đoàn tư nhân khai thác thành khách sạn sang trọng, nhưng trước sự phản đối khá mạnh mẽ của công luận, chính phủ Pháp đã nhượng bộ một bước và ủy thác quyền điều hành dinh thự này cho Trung tâm Di sản Văn hóa Quốc gia (CMN).
Theo ông Jean-Michel Raingeard, nếu phải so sánh về vai trò và tầm cỡ, thì ba dinh thự ở Versailles không có nhiều ý nghĩa và biểu tượng lịch sử bằng ‘’Dinh thự Hải quân’’ ở quảng trường Concorde, thế nhưng sự phản đối của dư luận y hệt như nhau trong cả hai trường hợp. Điều đó cho thấy là ở Pháp, việc kinh doanh toàn phần hay một phần di sản quốc gia là một vấn đề hết sức nhạy cảm. Theo ông thì trước khi tiến hành những dự án tái tạo như vậy, nên chăng thăm dò hay tham khảo ý kiến của người dân, nhất là một phần tiền thuế của dân được đưa vào ngân sách của bộ Văn hóa cũng như của các cơ quan nhà nước.
Trong số những người lên tuyến đầu bênh vực cho dự án biến một phần quần thể Versailles thành khách sạn năm sao, có ông Francis Mazière, thị trưởng đương nhiệm của thành phố Versailles. Theo ông, cả ba dinh thự ở Versailles bị bỏ trống kể từ năm 2008, và giờ đây có nhu cầu được sửa chửa và nâng cấp. Quần thể này tuy không quan trọng như Phòng Gương hay Thư phòng của Nhà Vua Louis XIV, nhưng vẫn cần được trùng tu. Theo ông Francis Mazière, bằng cách này hay cách khác, các cơ quan có trách nhiệm buộc phải tìm cách tài trợ dự án bảo tồn, hầu làm sống lại các dinh thự chứ không thể nào bỏ hoang để cho các tòa nhà dần xuống cấp đến nỗi phải phá hủy.
Phe ủng hộ dự án tái tạo còn đi xa hơn nữa khi đưa ra lập luận : ba dinh thự ở Versailles xây vào những năm 1680, từng là nhà nghỉ dành cho một số nhân vật lịch sử nổi tiếng (trong đó có Turgot, Calonne hay Necker ….) Việc biến nhà nghỉ thành khách sạn năm sao là một dự án khả thi. Trong bối cảnh nhà nước cắt giảm trợ cấp bảo tồn, kế họach này cũng đáp ứng được hai mục tiêu.
Thứ nhất, tập đoàn khách sạn trúng thầu sẽ phải chi tổng cộng là 11 triệu euro để nâng cấp khôi phục ba dinh thự, trong đó có gần 2 phần ba chi phí (gần 7 triệu euro) để sửa chửa mái nhà và các mặt tiền. Thứ nhì, một kế hoạch như vậy sẽ tạo thêm việc làm cho các công ty Pháp, nhất là các công ty chuyên trách về các công trình kiến trúc lịch sử, chuyên tuyển dụng các thợ có tay nghề cao, được đào tạo theo kiểu Pháp.
Việc chuyển nhượng quyền khai thác, một khi được quyết định, sẽ kéo dài trong 60 năm. Tập đoàn khách sạn Accor Hotels của Pháp hiện là một trong những ứng cử viên nặng ký nhất tham gia đấu thầu. Nhưng liệu điều đó có đủ để làm cho dư luận Pháp bớt hoang mang trước câu hỏi : cơ quan nhà nước Pháp có thể làm được gì trong trường hợp một công ty ngoại quốc trúng thầu nhưng sau đó không tuân thủ luật chơi đã định.
Trường hợp này đã từng xẩy ra không phải trong ngành khách sạn mà là trong ngành hàng không dân dụng, khi các hãng hàng không giá rẻ nước ngoài (low coast) áp đặt điều kiện của mình sau khi ký hợp đồng khai thác các sân bay nhỏ với cấp chính quyền địa phương. Dĩ nhiên là các sân bay này vẫn được duy trì hoạt động, nhưng về mặt thành quả thì chưa chắc gì người dân địa phương sẽ được hưởng lợi.
“Đừng nhầm lẫn giữa lịch sử văn hóa và kinh doanh du lịch”
Xây khách sạn năm sao phải chăng là một cơ hội tốt để khôi phục các dinh thự ở Versailles. Câu trả lời dường như là không, theo quan điểm của ông Alexandre Gady, sử gia người Pháp chuyên nghiên cứu về kiến trúc thế kỷ XVII. Theo ông, nhà nước Pháp không thể nào viện cớ rằng do không còn đủ tiền trong ngân quỹ, mà đem đi bán đổ bán tháo các tài sản chung của quốc gia, hoặc là chuyển nhượng quyền khai thác các dinh thự lâu đời cho giới kinh doanh và đầu tư tư nhân.
Đa phần các dự án tư nhân cho tới nay thường là một khách sạn năm sao hoặc là một nhà hàng sang trọng dành cho giới có tiền, tức là chỉ phục vụ cho một đối tượng khách hàng, trong khi một công trình di sản quốc gia dù là phải mua vé để vào xem, vẫn là dành cho đại đa số, càng có nhiều người vào tham quan càng tốt. Theo ông vấn đề không phải là giao cho tư nhân khai thác, nếu dự án khai thác ấy hợp lý và khả thi thì tại sao không. Vấn đề cốt lõi vẫn là phục vụ cho đối tượng nào, cho thiểu số hay cho đa số.
Tranh luận về việc Cơ quan điều hành Versailles gọi thầu để biến ba dinh thự thành khách sạn hạng sang, đã tăng thêm một bậc với việc thành lập Hiệp hội bảo vệ lâu đài Versailles (Coordination Défense de Versailles) do ông Arnaud Upinsky đứng đầu. Hiệp hội này chơi chữ bằng cách mượn lại tên của một chương trình truyền hình (J’irai dormir chez vous) để tung ra khẩu hiệu đấu tranh ‘’Tôi sẽ không ngủ ở nhà của vua Louis XIV’’ (Non, je n’irai pas dormir chez Louis XIV). Hiệp hội này đã mở ra một cuộc đánh động dư luận khá mạnh mẽ trên các mạng xã hội và thông qua các kênh truyền thông như báo chí truyền hình.
Tổ chức này đã viết thư lên cả hai bộ Văn hóa và Du lịch để nhắc nhở là công việc bảo tồn các di sản văn hóa trước hết là trách nhiệm của nhà nước và kế đến là của chính phủ do dân bầu lên. Và liệu chính phủ có thể nào tiếp tục tiến hành một dự án như vậy khi theo thăm dò dư luận có đến 57% ý kiến cho biết là bị sốc khi họ biết rằng đang có kế hoạch biến một phần Versailles thành dịch vụ khách sạn năm sao. Vả lại trong hợp đồng chuyển nhượng vẫn chưa thấy có điều kiện nào hạn chế việc kinh doanh các dòng sản phẩm có liên quan, tức là không có gì bảo đảm việc khai thác hình ảnh của Versailles theo kiểu công viên giải trí Disneyland.
Trường hợp của Versailles không phải là cá biệt lẻ loi. Tại Pháp hiện có ít nhất là 4 dự án trùng tu tái tạo tương tự ở các vùng miền khác nhau. Trước hết là dự án xây dựng quần thể khách sạn sát cạnh lâu đài Chambord, ở thung lũng vùng sông Loire. Dự án này sẽ được đưa vào hoạt động kể từ năm tới (2016) và hiện giờ đang có tranh chấp kiện tụng giữa một bên là các hiệp hội dân sự và một bên là chính quyền địa phương. Một dự án khác là bệnh viện Hôtel Dieu ở thành phố Lyon, một quần thể kiến trúc có từ thế kỷ XII và nay được xây dựng lại thành một quần thể khách sạn. Theo dự kiến, quần thể này sẽ mở cửa đón du khách vào năm 2018, nhưng vẫn có kẻ bênh, người chống.
Tuy vẫn chưa ngã ngũ, nhưng các cuộc tranh luận sôi nổi liên quan tới việc trùng tu tái tạo các di sản kiến trúc, thật ra phản ánh hai lối tư duy đối chọi nhau ở Pháp. Một bên là những người quan niệm rằng bất cứ hình thức văn hóa nào cũng có thể biến thành một sản phẩm nhằm mục đích kinh doanh và tại sao không nếu như nhờ vào công việc kinh doanh ấy người ta có thể hái ra tiền để duy trì và nuôi dưỡng văn hóa. Còn bên kia là những người quan niệm rằng văn hóa là một món quà hầu như là vô giá, không nên đổi chác và mua bán, nhưng lại nên mở rộng cho mọi người.
Bằng chứng là ngay cả viện bảo tàng Louvre thuộc vào hàng bảo tàng lớn nhất thế giới, kể từ năm 1793 cho tới nay, vẫn dành riêng ra một số ngày trong năm cho phép mọi người vào cửa miễn phí (ngày lễ Quốc khánh 14/07 và 6 ngày chủ nhật trong năm), cũng như tạo điều kiện thuận lợi cho một số thành phần trong xã hội vào xem triển lãm.
Qua hình thức này, nước Pháp muốn duy trì quan niệm về văn hóa có từ thế kỷ XVIII, còn được gọi là thế kỷ ánh sáng : quyền lợi khi chỉ dành cho một thiểu số chỉ là đặc ân, khi dành cho đa số mới thật sự phục vụ cho ‘’tiến bộ xã hội’’. Không phải vì tôi nghèo hay tôi không có tiền mà tôi không được quyền tiếp cận văn hóa. Tranh luận về Versailles có sôi nổi mạnh mẽ, một phần là cũng xuất phát từ đó.
